به گزارش روابط عمومی معاونت بهداشت، طرح پزشکی خانواده یکی از مهم‌ترین برنامه‌های تحول در نظام سلامت ایران است که با هدف ارتقای عدالت در دسترسی به خدمات درمانی، کاهش هزینه‌ها و حرکت از درمان‌محوری به پیشگیری‌محوری طراحی شده است.

در این طرح، هر خانواده تحت پوشش یک تیم پزشکی قرار می‌گیرد که وظیفه آن‌ها تنها درمان بیماری‌ها نیست، بلکه شامل مراقبت‌های جامع جسمی، روانی و حتی مشاوره‌های مرتبط با سلامت فردی و خانوادگی نیز می‌شود. در صورت نیاز، بیماران از طریق نظام ارجاع به پزشکان متخصص و فوق‌تخصص هدایت می‌شوند.

در الگوی پزشکی خانواده، پزشک خانواده تنها یک ارائه‌دهنده خدمت درمانی نیست، بلکه مسئول سلامت جمعیت تعریف‌شده تحت پوشش خود است و نقش یک مدیر، راهنما و مشاور سلامت را در طول زندگی افراد ایفا می‌کند.

با وجود مزایای آشکار، استقرار فراگیر پزشک خانواده و نظام ارجاع در ایران طی نزدیک به ۲ دهه گذشته، به دلایل متعدد با چالش‌ها و تأخیرهای فراوانی مواجه بوده است، اجرای این برنامه در روستاها و شهرهای زیر ۲۰ هزار نفر از سال ۱۳۸۴ آغاز شد و دستاوردهای نسبی در افزایش پوشش و دسترسی به خدمات پایه داشت، با این حال، اجرای سراسری آن در مناطق شهری بزرگ کشور، به رغم تصریح قوانین متعدد برنامه‌های توسعه و وعده‌های مکرر، تاکنون محقق نشده و تنها به تجربیاتی محدود در استان‌هایی مانند فارس و مازندران خلاصه مانده است.

این توقف طولانی، نابرابری در دسترسی به خدمات سلامت بین شهر و روستا و نیز فشار هزینه‌های کمرشکن درمان بر مردم را تداوم بخشیده است؛ بر اساس بررسی‌های کارشناسی، موانع اجرای کشوری این برنامه چندوجهی و پیچیده است.

چالش‌های مالی مانند ناکافی بودن سرانه پرداختی به پزشکان خانواده و تخصیص نامناسب بودجه، همواره یکی از عمده‌ترین مشکلات بوده‌اند؛ از سوی دیگر، ضعف زیرساخت‌های الکترونیک یکپارچه برای نوبت‌دهی، ارجاع و ثبت اطلاعات بیماران، اجرای اثربخش نظام ارجاع را مختل کرده است.

مقاومت‌های فرهنگی و نبود آگاهی کافی در میان مردم که سال‌ها به مراجعه مستقیم و بی‌ضابطه به متخصصان عادت کرده‌اند، نیز پاشنه آشیل اجرای این برنامه محسوب می‌شود، همچنین نبود نیروی انسانی متخصص و آموزش‌دیده کافی در رشته پزشکی خانواده نیز در اجرای این طرح چالشی جدی به شمار می رود.

نمونه های جهانی موفق

در سطح جهانی، شواهد علمی قاطعی از موفقیت نظام سلامت مبتنی بر پزشک خانواده وجود دارد. برای مثال، در سرویس سلامت ملی انگلستان (NHS)، بیش از ۸۰ درصد مراجعات بیماران ابتدا توسط پزشکان عمومی مدیریت می‌شود که این امر منجر به کاهش چشمگیر هزینه‌های بیمارستانی و افزایش دسترسی عادلانه شده است.

مطالعات در کشور کانادا نیز نشان داده که مدیریت بیماران مبتلا به دیابت توسط پزشک خانواده، نرخ بستری شدن را تا ۳۷ درصد کاهش داده است. این تجربیات نشان می‌دهد که محور قرار دادن پزشک خانواده نه تنها کیفیت مراقبت را افزایش می‌دهد، بلکه به مدیریت بهینه منابع محدود نظام سلامت نیز منجر می‌شود.

اکنون در دولت چهاردهم و تأکید رئیس‌جمهور بر اجرای عدالت‌محور این برنامه، امیدها برای شکستن طلسم دو دهه‌ای اجرای پزشکی خانواده در کشور افزایش یافته است، سخنان اخیر رئیس‌جمهور و معاون بهداشت وزیر بهداشت حاکی از عزمی جدی‌تر برای آغاز حرکتی جدید است؛ حرکتی که قصد دارد با آموختن از تجربیات ناموفق گذشته، از طریق اصلاح ساختارهای پرداخت، تقویت زیرساخت‌های الکترونیک و اجرای گام‌به‌گام، زمینه استقرار پایدار این نظام را فراهم کند.

پزشک خانواده یعنی مسئولیت‌پذیری و پاسخگویی برای سلامت جامعه

مسعود پزشکیان رئیس‌جمهور در نشست بررسی پیشرفت نظام ارجاع خدمات پزشکی در استان خراسان جنوبی؛ با تأکید بر مفهوم واقعی پزشک خانواده گفت: پزشک خانواده به این معنا نیست که پزشکی چند ساعت در روستا حضور داشته، تعدادی اسم در لیست داشته باشد و بعد برود. پزشک خانواده، یعنی پزشک جمعیت تعریف‌شده خود را بشناسد، مسئول سلامت آن جمعیت باشد و در قبال آن پاسخگو بماند. اگر همان افراد دارای سرانه، برای دریافت خدمات به مراکز دیگر مراجعه می‌کنند و کسی پاسخگو نیست، این دیگر پزشک خانواده نیست، بلکه صرفاً پرداخت سرانه بدون مسئولیت‌پذیری است.

وی افزود: اگر من مسئول سلامت یک جمعیت هستم، باید بدانم چه خدماتی به آنها ارائه می‌شود و اگر خدمتی خارج از این مسیر دریافت شد، چه کسی باید پاسخ دهد. این موضوع نیازمند نشستن، گفتگو و بازطراحی دقیق با حضور پزشکان سطح اول، متخصصان، کادر بهداشت و درمان و مدیران است. اگر قرار باشد همان روال قبلی ادامه پیدا کند و فقط پول جابه‌جا شود، نه نظام ارجاع شکل می‌گیرد و نه کیفیت خدمات اصلاح می‌شود.

رئیس‌جمهور با قدردانی از تلاش‌های انجام‌شده تأکید کرد: طرح‌های موجود قابل اتکاء هستند، اما برای اثربخشی واقعی باید با اصلاح ساختار مالی، تعریف روشن مسئولیت‌ها و پاسخگویی، اجرای دقیق دستورالعمل‌ها و استقرار واقعی پزشک خانواده تکمیل شوند تا نظام ارجاع از یک عنوان اداری به یک نظام کارآمد و پاسخگو برای مردم تبدیل شود.

وی افزود: اگر به کادر سلامت گفته شود که وظیفه شما فقط دیدن بیمار نیست، بلکه باید سلامت جامعه را ببینید، آن‌ها قادر خواهند بود اقداماتی انجام دهند که هیچ ابزار دیگری قادر به انجام آن نیست. این نگاه، اساس شکل‌گیری واقعی نظام ارجاع و پزشک خانواده است؛ نظامی که هدفش صرفاً ارجاع بیمار نیست، بلکه جلوگیری از بیمار شدن اوست.

در پی تأکیدات رئیس‌جمهور برای عملیاتی کردن این نگاه کل‌نگر، وزارت بهداشت با ارائه «نسخه ۰۳» برنامه پزشکی خانواده و نظام ارجاع، گام عملی جدیدی را آغاز کرده است. این نسخه که حاصل بازنگری در تجربیات گذشته و تلاش برای رفع موانع ساختاری عنوان می‌شود، تغییرات مهمی در شیوه پرداخت، زیرساخت فناوری و مدل قراردادها پیش‌بینی کرده است.

تمرکز اصلی بر جداسازی پرداخت به پزشک و مراقب سلامت برای شفاف‌سازی مالی و توسعه زیرساخت الکترونیک یکپارچه برای کنترل دقیق مسیر ارجاع بیماران است. اجرای آزمایشی این نسخه، به‌عنوان مرحله نخست، در پنج شهرستان منتخب کشور کلید خورده تا پس از رفع اشکالات و ارزیابی نتایج، به تدریج به سایر مناطق تسری یابد.

آغاز اجرای نسخه جدید در پنج شهرستان پایلوت

علیرضا رئیسی معاون بهداشت وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز در جلسه هماهنگی برنامه پزشکی خانواده و نظام ارجاع از آغاز اجرای نسخه جدید پزشکی خانواده با اصلاحات مالی و الکترونیک در پنج شهرستان پایلوت خبر داد.

معاون بهداشت وزارت بهداشت از آغاز اجرای نسخه ۰۳ برنامه پزشکی خانواده و نظام ارجاع در پنج شهرستان پیشرو خبر داد. این نسخه با هدف اصلاح ساختارهای مالی، ارتقای زیرساخت‌های الکترونیک و یکپارچه‌سازی خدمات سلامت طراحی شده است.

وی با بیان اینکه شهرستان‌های آق‌قلا، مرند، خدابنده، قائنات و بابل به عنوان شبکه‌های پیشرو برای اجرای نسخه جدید انتخاب شده‌اند، افزود: بازدیدهای میدانی، جلسات کارشناسی متعدد و همکاری فعال سازمان‌های بیمه‌گر پایه آماده‌سازی نسخه ۰۳ را ممکن کرد.

رییسی با تاکید بر اینکه یکی از مهم‌ترین درس‌های گذشته جداسازی پرداخت پزشک و مراقب سلامت بوده است گفت: ۷۰ درصد مشکلات اجرای گذشته ناشی از وابستگی پرداخت‌ها بود. در مدل جدید، پرداخت‌ها مستقیم به حساب پزشک و مراقب سلامت واریز می‌شود تا زمینه سوءاستفاده و نارضایتی کاهش یابد.

اجرای سه‌مرحله‌ای و پوشش ۵۹ شهرستان

رییسی در خصوص زمان‌بندی اجرای برنامه گفت: به جز پنج شهرستان پایلوت، ۵۹ شهرستان دیگر در سه مرحله وارد برنامه می‌شوند، مرحله اول ۲۰ شهرستان، مرحله دوم ۲۰ شهرستان و مرحله سوم ۱۹ شهرستان خواهد بود.

معاون بهداشت توضیح داد که در مدل جدید بیمه‌ها با شبکه‌های بهداشت قرارداد می‌بندند و شبکه‌ها با تیم‌های سلامت قرارداد می‌بندند تا مشکلات قرارداد مستقیم بیمه با پزشک که سابقاً موجب سوءاستفاده و نارضایتی می‌شد، رفع شود. البته دو شهرستان از پنج شهرستان نیز در بخش خصوصی در صورت تمایل بیمه ها در ارائه دهنده های خدمت در صورت جداسازی پرداخت یا سرانه پزشک از مراقب نیز عقد قرارداد خواهند داشت.

وی با اشاره به اهمیت شهرستان بابل گفت: بابل نماینده اصلاح برنامه در استان‌هایی است که نسخه قبلی را اجرا کرده‌اند. موفقیت در بابل باعث اصلاح مازندران و ایجاد الگو برای فارس خواهد شد.

معاون وزیر بهداشت تصریح کرد: اجرای موفق برنامه بدون همراهی مردم ممکن نیست، مردم باید با مفهوم پزشکی خانواده و نظام ارجاع آشنا شوند و در این مسیر باید از ظرفیت امام‌جمعه، فرماندار و نهادهای اجتماعی بهره گرفت.

با نگاهی به گذشته و مسیری که نظام سلامت ایران در اجرای برنامه پزشک خانواده پیموده است، از تجربیات دو دهه گذشته درس‌های گران‌بهایی آموخته شده که اکنون به مثابه نقشه راه برای اجرای کامل و موفق این طرح عمل می‌کند.

برخلاف رویکردهای آزمایشی و مقطعی گذشته، رویکرد جدید متکی بر اصلاحات بنیادین در پنج محور کلیدی تأمین مالی پایدار و عادلانه، یکپارچه‌سازی بیمه‌ها، توسعه زیرساخت الکترونیک، بازآموزی نیروی انسانی و فرهنگ‌سازی عمومی برنامه ریزی شده است؛ اکنون با آغاز فاز جدید اجرا در شبکه‌های بهداشت پیشرو و تعهد دولت به تأمین منابع مالی، چارچوب محکم‌تری برای عملیاتی کردن این برنامه ملی فراهم شده است.

موفقیت پایدار این طرح، منوط به هماهنگی و عزم مشترک تمام نهادهای ذی‌نفع، از وزارت بهداشت و سازمان‌های بیمه‌گر تا جامعه پزشکی و عموم مردم است تا پزشک خانواده از یک عنوان اداری به یک نظام کارآمد و پاسخگو تبدیل شود و سلامت پایدار را برای همگان به ارمغان آورد.